Αντοχή στα αντιβιοτικά: γιατί τα παίρνετε με ακρίβεια;

Τα αντιβιοτικά (από το ελληνικό anti - κατά, bios - ζωή) είναι φυσικά, αλλά και συνθετικά παραγόμενα φάρμακα που έχουν την ικανότητα να δρουν στα βακτήρια, επιβραδύνοντας την ανάπτυξή τους και καταστρέφοντάς τα.

Η ανακάλυψή τους έφερε επανάσταση στη θεραπεία των βακτηριακών ασθενειών και συνέβαλε σημαντικά στη μείωση της θνησιμότητας από μολυσματικές ασθένειες.

Ιστορικά ορόσημα στη θεραπεία με αντιβιοτικά

"Μερικές φορές βρίσκει κανείς αυτό που δεν ψάχνει."
(Alexander Fleming)

Το 1988, ο Γερμανός επιστήμονας E. Freudenreich απομόνωσε για πρώτη φορά βακτηριακές εκκρίσεις και ανακάλυψε τις αντιβακτηριακές τους ιδιότητες.

Το πιο διάσημο αντιβιοτικό, η πενικιλίνη, εξακολουθεί να θεωρείται η μεγαλύτερη ανακάλυψη. Ανακαλύπτης της ήταν ένας Σκωτσέζος γιατρός, ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ, ο οποίος ανακάλυψε για πρώτη φορά μια βακτηριοκτόνο ουσία που ονόμασε λυσοζύμη το 1921.

Το 1928, ο Φλέμινγκ πήγε διακοπές και άφησε ένα τρυβλίο Petri με μια βακτηριακή καλλιέργεια στο γραφείο του.
Όταν επέστρεψε, το τρυβλίο είχε αναπτύξει μια μούχλα με ένα δακτύλιο βακτηρίων γύρω του. Επανέλαβε τη διαδικασία.
Αναγνώρισε τη μούχλα ως Penicillium notatum και το αντιμικροβιακό ως πενικιλίνη.

Τα πρώτα αντιβιοτικά ήταν αρχικά φυσικές ουσίες που προέρχονταν από μύκητες ή άλλα βακτήρια. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 προστέθηκαν οι σουλφοναμίδες.

Η έρευνα για νέα αντιβιοτικά είναι δαπανηρή και ανεπιτυχής

Στη δεκαετία του 1960, δημιουργήθηκε με χημική σύνθεση ένας αριθμός νέων αντιβιοτικών με διαφορετικούς μηχανισμούς δράσης.

Στη δεκαετία του 1970, σημειώθηκε μια καμπή, διότι, καθώς αναπτύσσονταν τα αντιβιοτικά, άρχισε να αναπτύσσεται βακτηριακή αντίσταση ως αποτέλεσμα των μεγάλων ποσοτήτων τους και, ως εκ τούτου, της υπερβολικής χρήσης τους.

Δυστυχώς, την ίδια περίοδο, οι φαρμακευτικές εταιρείες έχασαν το ενδιαφέρον τους για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων λόγω του κόστους της έρευνας.

Η ετήσια έρευνα κοστίζει περίπου 5 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ! Επιπλέον, έως και το 80% των ουσιών αποτυγχάνουν στις δοκιμές αποτελεσματικότητας και ασφάλειας.

Πώς δρουν τα αντιβιοτικά;

Τα αντιβιοτικά είναι ουσίες που επιβραδύνουν την ανάπτυξη των μικροοργανισμών ή τους σκοτώνουν εντελώς.

Παράγονται από τα ίδια τα βακτήρια ή τους μύκητες, όπως στην περίπτωση της πενικιλίνης.

Σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως συνθετικά παράγωγα με ισχυρή αντιμικροβιακή δράση και ταυτόχρονα ελάχιστη τοξικότητα για τον άνθρωπο.

Μηχανισμός δράσης των αντιβιοτικών

Τα αντιβιοτικά δρουν στα βακτήρια με διάφορους τρόπους.

Καθυστερούν την ανάπτυξη και τη σύντηξή τους, επιβραδύνουν τη σύνθεση πρωτεϊνών και νουκλεϊκών οξέων από τα βακτήρια και διαταράσσουν τη βακτηριακή μεμβράνη.

1. Επιβράδυνση της σύνθεσης του κυτταρικού τοιχώματος - το κυτταρικό τοίχωμα είναι ζωτικής σημασίας για το βακτήριο, οπότε η διατάραξή του σκοτώνει το μικρόβιο
2. διατάραξη της βακτηριακής μεμβράνης - η διατάραξη της κυτταροπλασματικής μεμβράνης του βακτηρίου έχει ως αποτέλεσμα τη διαρροή ορισμένων ουσιών που είναι σημαντικές για την επιβίωσή του
3. επιβράδυνση της πρωτεϊνοσύνθεσης - επηρεάζει τη διαδικασία επιμήκυνσης της πεπτιδικής αλυσίδας (πρωτεϊνικά προϊόντα)
4. επιβράδυνση της σύνθεσης νουκλεϊκών οξέων - αποτρέπει τη σύντηξη νουκλεϊκών οξέων

Η επίδρασή τους αξιολογείται από την ελάχιστη ανασταλτική τους συγκέντρωση (MIC). Πρόκειται για τον προσδιορισμό της μικρότερης δυνατής συγκέντρωσης ενός αντιβιοτικού που είναι σε θέση να επιβραδύνει την ανάπτυξη και τον πολλαπλασιασμό των βακτηρίων.

Μια άλλη σημαντική τιμή είναι ο προσδιορισμός της μετα-αντιβιοτικής επίδρασης (PAE). Πρόκειται για το χρονικό διάστημα που απαιτείται για να σταματήσουν οι μικροοργανισμοί να πολλαπλασιάζονται, με απλά λόγια η διάρκεια της επίδρασης του φαρμάκου.

Ενδιαφέρον:
Η PAE είναι μια πολύ σημαντική τιμή. Μέχρι να τελειώσει η επίδραση ενός προσλαμβανόμενου δισκίου, είναι απαραίτητη η χορήγηση ενός δεύτερου. Τα περισσότερα αντιβιοτικά χορηγούνται επομένως μία φορά κάθε 12 ή μία φορά κάθε 24 ώρες. Εάν ένα φάρμακο καθυστερήσει ή ξεχαστεί, τα βακτήρια αναπτύσσουν αντίσταση στο φάρμακο αυτό - γίνονται ανθεκτικά!

Με ποια αντιβιοτικά είμαστε εξοικειωμένοι;

Με βάση τον μηχανισμό δράσης τους, τα αντιβιοτικά φάρμακα μπορούν να χωριστούν σε διάφορες ομάδες.
Διακρίνονται τυποποιημένα ανάλογα με τη χημική τους δομή.

Πίνακας με τη διαίρεση των ΑΤΒ με βάση τη χημική δομή:

Ποιες ανεπιθύμητες ενέργειες μπορεί να αναμένονται κατά τη λήψη ATBs;

Οι βιολογικές επιδράσεις του φαρμάκου στον οργανισμό είναι οι πιο συνηθισμένες. Προκαλούνται από τη μεταβολή της φυσικής μικροχλωρίδας σε ένα συγκεκριμένο όργανο. Μπορούν να παρατηρηθούν στο δέρμα και στους βλεννογόνους, αλλά και σε εσωτερικά όργανα (έντερο - διάρροια).

Οι αλλεργικές αντιδράσεις είναι μια άλλη συχνή αντίδραση στα φάρμακα και συνεπώς στα ΑΤΒ. Προκαλούνται από υπερευαισθησία του οργανισμού σε μια συγκεκριμένη ουσία (δραστική ουσία, έκδοχο) και την υπερδραστήρια αντίδρασή του. Είναι συχνότερες με τα ΑΤΒ της σειράς των πενικιλλινών.

Η δηλητηρίαση από ένα αντιβιοτικό μπορεί να συμβεί κατά λάθος, αλλά και σκόπιμα. Αυτό συμβαίνει όταν λαμβάνονται υψηλές δόσεις του φαρμάκου, αλλά και όταν το άτομο έχει μεγαλύτερη ευαισθησία στο φάρμακο. Ο ασθενής αναπτύσσει διαφορετικά συμπτώματα ανάλογα με τη δόση του φαρμάκου. Σε ορισμένες περιπτώσεις εμφανίζονται μόνιμες συνέπειες (π.χ. ηπατική βλάβη, νεφρική βλάβη).

Η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά τείνει να αυξάνεται

Η αντοχή ενός βακτηρίου σε ένα αντιβιοτικό μπορεί να είναι πρωτογενής ή δευτερογενής.

Ο λόγος της πρωτογενούς αντοχής είναι η γενετική αναισθησία του παθογόνου σε ένα συγκεκριμένο αντιβιοτικό. Αυτό σημαίνει ότι το βακτήριο είναι εκ φύσεως ανθεκτικό στο συγκεκριμένο φάρμακο.

Η δευτερογενής ανθεκτικότητα προκύπτει κατά τη διάρκεια ακατάλληλης θεραπείας με ένα ΑΤΒ ή ως αποτέλεσμα προηγούμενης χρήσης ενός ΑΤΒ. Πρόκειται για επίκτητη προσαρμογή του μικροοργανισμού.
Γύρω από το φάρμακο επιλέγονται κυρίως ανθεκτικά βακτηριακά στελέχη.

Τύποι βακτηριακής αντοχής:

1. Αντοχή τύπου πενικιλλίνης - εμφανίζεται μετά από μακροχρόνια χρήση ΑΤΒ τύπου πενικιλλίνης.
2. αντοχή τύπου στρεπτομυκίνης - παρατηρείται με ταχεία εμφάνιση ιδιαίτερα ανθεκτικών βακτηριακών στελεχών (στρεπτομυκίνη, ερυθρομυκίνη)

Βασικοί μηχανισμοί αντίστασης:

• περιορισμένη διείσδυση του ATB στο βακτηριακό κύτταρο
• αλλαγή στη δομή του στόχου, αλλαγή στον υποδοχέα
• μεταβολικές αλλαγές στο βακτηριακό κύτταρο
• αδρανοποίηση του αντιβιοτικού λόγω αναστολής ορισμένων ενζύμων

Βακτηριακή αντοχή - μια νέα απειλή

Η αυξανόμενη αντίσταση των βακτηριακών παθογόνων στη θεραπεία με αντιβιοτικά - η βακτηριακή αντίσταση στα ATB - αποτελεί μια από τις σημαντικότερες απειλές για την υγεία του 21ου αιώνα.

Γίνεται όχι μόνο πρόβλημα υγείας αλλά και οικονομικό πρόβλημα. Ακόμη και το βασικό μέτρο της σύνδεσης των φαρμάκων με τη συνταγογράφηση δεν την έχει αποτρέψει.

Ήδη το 2017, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημοσίευσε έναν κατάλογο βακτηρίων με τα υψηλότερα ποσοστά ανθεκτικότητας στα διαθέσιμα φάρμακα, για τα οποία είναι απαραίτητη η εφεύρεση νέων αντιβιοτικών.

Ορισμένα νέα αντιβιοτικά έχουν εγκριθεί επί του παρόντος, ενώ άλλα βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές. Στόχος είναι να προωθηθεί η θεραπεία των ανθεκτικών και δύσκολα αντιμετωπίσιμων λοιμώξεων.

Ενδιαφέρον: στα πιο ανθεκτικά βακτήρια περιλαμβάνονται τα Acinetobacter baumanii, Pseudomonas aeruginosa, Enterobacteriaceae, Enterococcus faecium, Staphylococcus aureus, MRSA.

Λόγοι για την ανθεκτικότητα των βακτηρίων:

1. Άγνοια και λανθασμένη χρήση αντιβιοτικών από τον ίδιο τον ασθενή.
2. τυφλή χορήγηση αντιβιοτικής αγωγής από γιατρό χωρίς προηγούμενες αιματολογικές εξετάσεις - πρόβλημα με την ασφάλιση υγείας

Πώς μπορούμε να αμυνθούμε;

Για να αποφευχθεί η ανθεκτικότητα των βακτηρίων στο αντιβιοτικό και στη συνέχεια η παράταση της νόσου ή η επιδείνωσή της, η επιλογή του φαρμάκου από τον γιατρό είναι εξ αρχής σημαντική.

Η δεύτερη προτεραιότητα είναι η σωστή χρήση του φαρμάκου από τον ασθενή.

• Πριν από τη θεραπεία, ο ασθενής πρέπει να λάβει δείγμα αίματος για να προσδιοριστεί σε ποιο από το ευρύ φάσμα των ATBs είναι ευαίσθητο το παθογόνο που προκαλεί τη νόσο του.
• Μετά την αιμοληψία, η ίδια η θεραπεία χορηγείται στον ασθενή σε επαρκή δόση.
• Η τήρηση της ΠΑΕ είναι σημαντική στη θεραπεία, δηλαδή κάθε δισκίο πρέπει να χορηγείται τη σωστή ώρα σύμφωνα με τις εντολές του γιατρού.
• Είναι καλό να συνδυάζεται το ATB με προβιοτικά (προστατεύουν την εντερική μικροχλωρίδα, η οποία διαταράσσεται από το φάρμακο).
• Η θεραπεία πρέπει να τελειώσει εντελώς, ακόμη και αν ο ασθενής αισθάνεται καλύτερα.
• Κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι σημαντική η ανάπαυση και η αυξημένη πρόσληψη υγρών.
• Ο ασθενής πρέπει να βρίσκεται σε οικιακό περιβάλλον, χωρίς να εκτίθεται σε υπερβολικό ηλιακό φως.

Προσοχή:
Ορισμένοι ασθενείς αναρωτιούνται γιατί πονάει το κεφάλι, οι μύες και οι αρθρώσεις τους ή γιατί είναι αυξημένη η θερμοκρασία τους όταν λαμβάνουν σωστά το ATB.
Τα ATB καταστρέφουν την ίδια τη λοίμωξη. Ωστόσο, δεν επηρεάζουν τα συμπτώματα της νόσου μέχρι να θανατωθεί πλήρως το βακτήριο και τα συμπτώματα να υποχωρήσουν μόνα τους.
Τα συμπτώματα πρέπει να αντιμετωπίζονται ξεχωριστά με φάρμακα για τον πόνο, φάρμακα για τη θερμοκρασία ή φάρμακα για τη διάρροια και τον εμετό.
Πρέπει να τηρούνται τα χρονικά διαστήματα λήψης κάθε φαρμάκου, καθώς διαφέρουν ανάλογα με το συγκεκριμένο φάρμακο.